Ο φαύλος κύκλος των πεποιθήσεων
Πώς το βασικό σύστημα των πεποιθήσεών μας συντηρεί έναν δυσλειτουργικό φαύλο κύκλο σκέψης και συμπεριφοράς;
Της Καρολίνας Παππού
Πλούσια είναι η γκάμα βιβλίων αυτοβοήθειας, προσανατολισμένα προς την επεξήγηση συμβουλών για το πως να μάθουμε να βιώνουμε μία πλήρη και χαρούμενη ζωή. Πολλοί από εμάς έχουμε ανασκαλέψει στο περιεχόμενό τους απαντήσεις για τα φράγματα που υψώνουμε εμείς οι ίδιοι στον εαυτό μας όταν επιθυμούμε να επιτύχουμε συγκεκριμένους στόχους. Τα εγχειρίδια αυτά εξετάζουν τον προσδιορισμό των υποσυνείδητων πεποιθήσεων που αποκτήθηκαν κατά την παιδική ηλικία και τελικά υιοθετήθηκαν και στην πορεία της ενήλικης ζωής.
Τι είναι η πεποίθηση;
Οι απόψεις περί πεποιθήσεων είναι ποικίλες. Ανατρέχοντας στο ιστορικό – φιλοσοφικό υπόβαθρο εντοπίζουμε, μεταξύ άλλων, σχετικά αποφθέγματα όπως αυτό του Φρίντριχ Νίτσε: «Οι πεποιθήσεις είναι πιο επικίνδυνοι εχθροί της αλήθειας από τα ψέματα». Ο Γάλλος λογοτέχνης Ονορέ ντε Μπαλζάκ συνοψίζει: «Όταν ο άνθρωπος καυχιέται πως ποτέ δε θα αλλάξει τις πεποιθήσεις του, δηλαδή αναλαμβάνει την υποχρέωση πάντα να πατάει μια ίσια γραμμή, τότε είναι ένας ανόητος, σίγουρος ότι είναι αλάνθαστος». Ο Γάλλος δοκιμιογράφος - ηθικολόγος Ζαν ντε λα Μπριγέρ εκφράζεται ακραία: «Τίποτα δεν μοιάζει τόσο με ειλικρινή πεποίθηση, όσο το ηλίθιο πείσμα».
Ο Πέρσι Μπις Σέλεϊ, Άγγλος ποιητής, βασικός εκπρόσωπος του ρομαντισμού, ακολουθεί τη μέση οδό: «Οι πεποιθήσεις είναι εν μέρει ακούσιες. Ένας άνθρωπος δεν μπορεί να θεωρηθεί καλύτερος ή χειρότερος λόγω των πεποιθήσεών του».
Τελικά, τι είναι η πεποίθηση;
Είναι μια ιδέα για τον εαυτό μας ή για τον κόσμο μας, η οποία συγχρωτίζεται με τη δυναμική της απόλυτης αλήθειας. Οι πεποιθήσεις είναι οι “φακοί επαφής” που χρησιμοποιούμε για να βλέπουμε και να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, αντιμετωπίζοντας τις εμπειρίες της ζωής μας από τη δεδομένη οπτική.
Η προσέγγιση αυτή συνεπάγεται ότι τα αποτελέσματα με βάση αυτόν τον τρόπο αντίληψης μας ωθούν να επιβεβαιώσουμε ότι ο κόσμος είναι ακριβώς έτσι όπως εμείς νομίζουμε.
Ο κάθε άνθρωπος , αναπτύσσει, καλλιεργεί και μετέπειτα διατηρεί διά βίου, ένα σύστημα πεποιθήσεων από τα πρώτα χρόνια της ζωής του με το οποίο εκπονεί τα προσωπικά κι επαγγελματικά του σχέδια. Συχνά ακολουθεί το σχεδιάγραμμα των πεποιθήσεών του και σύμφωνα με αυτό μπορεί να πορεύεται έως και το τέλος της ζωής του.
Καταλυτικός παράγοντας ως προς την μεταβλητότητα και αναδιαμόρφωση του συστήματος πεποιθήσεων αποτελεί το σύνολο των εμπειριών του κάθε ατόμου. Οι
ποικίλες αλληλεπιδράσεις του με τον εαυτό του, το περιβάλλον του, καθώς και την ερμηνεία που δίνεται σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις πιθανόν να οδηγήσουν στην αλλαγή πεποιθήσεων.
Το σύνηθες ζήτημα με τις πεποιθήσεις είναι ότι πυροδοτούνται από διττές έννοιες, με κυρίαρχη αυτήν του καλού και του κακού. Είθισται η πλειοψηφία των ανθρώπων να ερμηνεύουν ένα γεγονός ως καλό ή κακό και ως αποτέλεσμα να συμπεριφέρονται αντίστοιχα. Ωστόσο, πολύ συχνά, αυτές οι βαθιά ριζωμένες στο μυαλό τους πεποιθήσεις είναι λανθασμένες, με αποτέλεσμα να καθοδηγούν τα άτομα σε μια σειρά εσφαλμένων σκέψεων, ερμηνειών, συναισθημάτων και συμπεριφορών, που μοναδική τους επιδίωξη έχουν να στρεσάρουν, να φοβίσουν ή ακόμη και να μεταμορφώσουν την καθημερινότητα του ατόμου σε δυσλειτουργική.
Οι άνδρες και οι γυναίκες με σταθερές λανθασμένες πεποιθήσεις στοιχειοθετούν και αναπαράγουν έναν φαύλο κύκλο, παγιδεύονται μέσα σε αυτόν και τον επαναλαμβάνουν καθολικεύοντας και εξαπλώνοντας τις φοβίες, τις ιδεοληψίες και το άγχος τους.
Πώς χτίζονται και διαμορφώνονται οι πεποιθήσεις;
Γεννιόμαστε σε ένα περιβαλλοντικό πλαίσιο, καθοδηγούμενο από πεποιθήσεις του οικογενειακού και ευρύτερου κοινωνικού κύκλου. Οι πεποιθήσεις προβάλλονται ως τα “κλειδιά” επίτευξης των στόχων μας στη ζωή. Η οδηγία που δίδεται από μικρή ηλικία είναι να μάθουμε να διαπλάθουμε, να προβάλλουμε και να υποστηρίζουμε λογικές πεποιθήσεις, ενώ ταυτόχρονα καλούμαστε να παλεύουμε με τις παράλογες.
Τα παράλογα μοτίβα σκέψης – Τα «πρέπει»
Τα χωρίς λογική μοτίβα είναι εκείνα που διακρίνονται ως ψευδή, δυσλειτουργικά και αυτόματα. Είναι τα γνωστά σε όλους μας «πρέπει» κι εκφράζονται ως υποχρεώσεις, ανάγκες ή απαιτήσεις από τον εαυτό μας ή τους άλλους. Ουσιαστικά,5 αποτελούν την άκρη του νήματος για κάθε είδους προβληματισμών που ανακύπτουν στην καθημερινότητά μας. Έτσι, αν δεν εκπληρωθούν, δημιουργούνται αρνητικά συναισθήματα που κατατάσσονται κάτω από την ταμπέλα «αρνητικά»: θλίψη, ενοχή, οργή, άγχος, φόβος. Tο αποτέλεσμα είναι ότι αυτά παρεμβαίνουν στην επίτευξη των στόχων κάθε ατόμου. Επιπλέον, προκαλούν συμπεριφορικές αλλοιώσεις, με συνηθέστερες την απομόνωση, την αποφυγή ή τη φυγή. Ακραία φαινόμενα, αλλά συνήθη, είναι η υιοθέτηση εξαρτήσεων όπως η π.χ. η κατάχρηση τοξικών ουσιών.
Οι ορθολογικές πεποιθήσεις
Οι ορθολογικές πεποιθήσεις προβάλλονται να έχουν τη δική τους προσωπικότητα εφόσον είναι προτιμησιακές ή σχετικές. Εκδηλώνονται μέσα από προϋποθέσεις επιθυμιών και προτιμήσεων. Κάτω από τη συγκεκριμένη συνθήκη, όταν οι άνθρωποι δεν λαμβάνουν αυτό που θέλουν, τότε τα αρνητικά συναισθήματα της δυσαρέσκειας που συσπειρώνονται γύρω από μια συγκεκριμένη πεποίθηση δεν εμποδίζουν την επίτευξη καινούργιων στόχων και σκοπών.
Τα ίδια τα γεγονότα δεν προκαλούν προβλήματα. Αντ’ αυτού, τα προβλήματα οφείλονται στις υποκείμενες πεποιθήσεις στις οποίες βασίζονται οι ερμηνείες μας. Οι ορθολογικές και προσαρμοσμένες πεποιθήσεις μας φέρνουν πιο κοντά σε μια πιο ευέλικτη ζωή εναρμονισμένη με τις επιθυμίες μας.
Καταλύτης πεποιθήσεων: Η κατάρριψη μιας πεποίθησης δημιουργεί μια νέα διάσταση για το άτομο.
Πεποιθήσεις και ψυχικά προβλήματα
H Λογικοθυμική Συμπεριφορική Θεραπεία (Rational-Emotive Behavior Therapy, REBT) είναι η πρώτη μορφή Γνωστικής Συμπεριφορικής Θεραπείας και ιδρύθηκε από τον ψυχολόγο και ψυχοθεραπευτή Albert Ellis το 1955, όταν εκείνος εργαζόταν ήδη ως κλινικός ψυχολόγος στη Νέα Υόρκη.
Αρχικά, ο Ellis θεμελίωσε ένα απλό μοντέλο αξιολόγησης με τα αρχικά A-B-C (Ellis, 1962) για να εξηγήσει και να διαμορφώσει εννοιολογικά τα ψυχικά προβλήματα των ανθρώπων. Με βάση το μοντέλο αυτό, το Α (Activating Event) αναφέρεται στο Γεγονός Ενεργοποίησης (δηλαδή την αφορμή, και όχι την αιτία) της ψυχικής αναστάτωσης. Το B (Belief) αναφέρεται στις πεποιθήσεις (στην τρέχουσα, και κυριότερη, αιτία της ψυχικής αναστάτωσης) ή στις εσωτερικές αξιολογήσεις που κάνουν οι άνθρωποι για τα γεγονότα της ζωής τους (τα A’s). Το C (Consequence) αναφέρεται στις συνέπειες που έχουν οι πεποιθήσεις των ανθρώπων (B’s) για τα γεγονότα (A’s) που τους απασχολούν. Οι συνέπειες αυτές χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: σωματικές αντιδράσεις, γνωστικές συνέπειες (συνήθως, σκέψεις, προσδοκίες, ερμηνείες και αποδόσεις αιτίου), συναισθήματα και συμπεριφορές.
Με άλλα λόγια, το μοντέλο ABC της REBT αναφέρει ότι η ψυχική αναστάτωση (C) είναι αποτέλεσμα όχι γεγονότων ή καταστάσεων (A) αλλά βαθύτερων απόψεων (λέγονται πυρηνικές πεποιθήσεις
και αντιπροσωπεύουν το Β στο μοντέλο ABC) των ανθρώπων για τα γεγονότα (Α) που τους απασχολούν.
Ποιες πεποιθήσεις μας εμποδίζουν να ζήσουμε τη ζωή που θέλουμε;
Οι παράλογες σκέψεις μας κρατούν μακριά από τη ζωή που θέλουμε να έχουμε. Συμφωνα με τον Ellis και τη θεωρία του αυτά που συμβαίνουν δεν είναι αυτά που παράγουν τις διαταραχές. Αντ’ αυτού, τα προβλήματα δημιουργούνται από την ερμηνεία που δίνουν οι άνθρωποι γι΄ αυτά.
Μεταξύ των πιο κοινών πεποιθήσεων, που μας κρατούν μακριά από τη ζωή που επιθυμούμε είναι οι παρακάτω:
Δεν μπορώ. Πολλοί άνθρωποι ήδη ζουν τη ζωή που θέλουν, κάνοντας όλα όσα τους αρέσουν. Η διαφορά είναι ότι εμπιστεύονται τον εαυτό τους. Έχουν αφήσει πίσω τις δικαιολογίες, έχουν βγει από τη ζώνη βολικότητάς τους και έχουν μπει σε δράση.
Τώρα δεν είναι η ιδανική στιγμή. Οποιαδήποτε στιγμή είναι η τέλεια στιγμή για να ξεκινήσετε κάποιο σχέδιο δράσης. Πιστεύουμε, λανθασμένα, ότι όταν βγούμε από την παγκόσμια «κρίση» , όλα θα γίνουν καλύτερα. Τότε θα κάνουμε όλα όσα σχεδιάζαμε. Ωστόσο, η συγκεκριμένη σκέψη δεν είναι παρά μια δικαιολογία.
Δεν είμαι καθόλου τυχερός /ή. Ο παγκόσμιος νόμος της αιτίας και του αποτελέσματος μας διδάσκει ότι η τύχη είναι κάτι που μπορείς να έχεις, αν προηγουμένως έχεις δημιουργήσει τις συνθήκες που οδηγούν σε αυτή.
Επιπλέον, οι «απόλυτες» απαιτήσεις δημιουργούν συναισθηματική ένταση, η οποία δίνει τη θέση της σε δύο τύπους ψυχολογικών διαταραχών: το άγχος του εγώ και το άγχος της ανησυχίας.
Το άγχος του εγώ: Δημιουργείται όταν μεταβάλλεται η αυτοεικόνα μας και όταν το άτομο καταδικάζει τον εαυτό του ότι δεν ικανοποιεί τις απόλυτες απαιτήσεις του.
Το άγχος της ανησυχίας: Αυτό προκύπτει όταν δεν ικανοποιείτε τις δογματικές πεποιθήσεις οι οποίες δημιουργούν ευεξία και άνετες συνθήκες ζωής. Προκαλείται από τις απαιτήσεις που το άτομο έχει από τους άλλους.
Πώς να βγείτε από το φαύλο κύκλο των πεποιθήσεων;
Ένα από τα βασικά σημεία που επικεντρώνεται η Γνωστική Θεραπεία Συμπεριφοράς (CBT) είναι η προσπάθεια να αναγνωρίσει και να προσδιορίσει τους τύπους σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών που έχετε, που σας εμποδίζουν να αισθανθείτε καλά για τον εαυτό σας και τη ζωή σας.
Όταν έχετε μια αρνητική σκέψη ή αίσθηση ή ενεργείτε αρνητικά, συχνά αυτή δημιουργεί ένα πρότυπο δυσλειτουργικής συμπεριφοράς, που διατηρεί την απαισιόδοξη διάθεση σας, σε ένα είδος φαύλου κύκλου (loop). Αυτούς τους κύκλους οι θεραπευτές τους ονομάζουν «διαδικασίες διατήρησης» (maintaining processes).
Τα πιο συνηθισμένα είδη «διατήρησης διαδικασιών» που αναγνωρίζει η συμβουλευτική CBT και υποστηρίζει ότι οδηγούν σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές είναι τα παρακάτω:
1. Συμπεριφορές ασφαλείας Safety Behaviours
Eμφανίζονται όταν θέλετε να προστατευθείτε από κάτι που φοβάστε. Συχνά συνδέονται με το άγχος. Αν υποφέρετε από κοινωνικό άγχος, παραδείγματα αυτού του τύπου συμπεριφοράς περιλαμβάνουν να συμφωνείτε με όλα όσα λέει ο άλλος, να μιλάτε πολύ ήσυχα, να κολλάτε σε «ασφαλείς» συνομιλίες, για να αυξήσετε την εμπιστοσύνη.
Ενώ είναι κατανοητό να προσπαθήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τα δυσάρεστα συναισθήματα του άγχους, αυτές οι συμπεριφορές μπορούν τελικά να καταλήξουν να παρατείνουν τα συναισθήματα του άγχους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το πραγματικό πρόβλημα παραμένει ανεπίλυτο και επιτρέπεται να συνεχιστεί.
2. Απόδραση / Αποφυγή Escape/Avoidance
Είναι πολύ συνηθισμένο όταν αισθάνεστε ανυπόμονοι να θέλετε να ξεφύγετε από την κατάσταση που σας κάνει να αισθάνεστε ένταση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, εάν υποφέρετε από κοινωνικό άγχος, ίσως έχετε την τάση να αποφεύγετε εντελώς τις κοινωνικές καταστάσεις, επιλέγοντας να είστε μόνοι σας. Όπως και άλλες συμπεριφορές ασφάλειας, η αποφυγή και η διαφυγή μπορεί να κάνει το άγχος σας χειρότερο μακροπρόθεσμα, διότι υπονομεύουν την εμπιστοσύνη σας και σας εμποδίζουν να ανακαλύψετε αν οι φόβοι σας βασίζονται στην πραγματικότητα ή είναι απλώς ακραίοι.
3. Μείωση της Δραστηριότητας Reduction in Activity
Αυτή είναι η πιο κοινή διαδικασία διατήρησης, όσον αφορά την κατάθλιψη. Συχνά όταν πάσχετε από κατάθλιψη υποφέρετε από ‘πεσμένη’ διάθεση, αρνητικές σκέψεις και σωματικά συμπτώματα όπως μείωση της ενέργειας. Όλα αυτά οδηγούν στην εγκατάλειψη δραστηριοτήτων που συνήθως σας δίνουν αίσθημα ευχαρίστησης και επιτυχίας. Ενδεχομένως να βρεθείτε μόνο να κάνετε το ελάχιστο απαιτούμενο για να ολοκληρώσετε μια δραστηριότητα.
Δυστυχώς, αυτό μπορεί απλώς να σας κάνει να αισθανθείτε ακόμα πιο απογοητευμένοι, καθώς αποσυνδέετε τον εαυτό σας από αυτό που συνήθως σας χαρίζει χαρά. Έπειτα, υπάρχει ο τρόπος με τον οποίο μειώνει την πρόσβασή σας στην υποστήριξη και την ενθάρρυνση από τους φίλους, που μπορεί να έχετε κάνει αυτές τις δραστηριότητες και αυξάνει τον χρόνο που διαθέτετε για να καλλιεργείτε τις αρνητικές σκέψεις. Μπορεί να γίνει ένας φαύλος κύκλος ολοένα και περισσότερων μειώσεων της δραστηριότητας, μέχρι να γίνουν αδιανόητες ακόμη και οι απαραίτητες ενέργειες όπως το πλύσιμο, το μαγείρεμα ή η έξοδος από το σπίτι.
4. Καταστροφική παρερμηνεία Catastrophic Misinterpretation
Αν υποφέρετε από ανησυχία για την υγεία σας, ενδέχεται να είστε επιρρεπείς σε αυτή τη διαδικασία δυσλειτουργίας, όπου παρερμηνεύετε τις αισθήσεις του σώματος σας ως ένδειξη πιο σοβαρών σωματικών και ψυχολογικών ασθενειών. Τα συμπτώματα άγχους όπως αυξημένος καρδιακός ρυθμός, ζάλη και δυσκολία στην αναπνοή ερμηνεύονται ως πιο σοβαρές απειλές όπως καρδιακές προσβολές, εγκεφαλικά επεισόδια ή ότι πρόκειται να φτάσετε μέχρι και την τρέλα.
Το αποτέλεσμα αυτών των συλλογισμών είναι ότι συχνά δημιουργείται περισσότερη ανησυχία και τα συμπτώματα επιδεινώνονται, γεγονός που φαίνεται να επιβεβαιώνει την επικείμενη απειλή για την εύρυθμη ψυχοσωματική σας κατάσταση.
5. Αυτοεκπληρούμενες Προφητείες Self-Fulfilling Prophecies
Αν έχετε αρνητικές πεποιθήσεις σχετικά με τη στάση των άλλων απέναντί σας, μπορεί πολύ εύκολα να προκαλέσετε αντιδράσεις από εκείνους τους ανθρώπους που φαίνεται να επιβεβαιώνουν την αρχική αρνητική σας πεποίθηση. Για παράδειγμα, η προσδοκία ότι οι άλλοι θα είναι επιθετικοί και εχθρικοί απέναντί σας μπορεί να σημαίνει ότι συμπεριφέρεστε με αρκετά αμυντική συμπεριφορά, πράγμα που συχνά προκαλεί επιθετικότητα από τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα επιβεβαιώνει την πεποίθησή σας ότι οι άλλοι είναι επιθετικοί απέναντί σας.
6. Τελειοποίηση Perfectionism
Είναι συνηθισμένο παράδειγμα συμπεριφοράς, εάν υποφέρετε από χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Θέσατε στον εαυτό σας σχεδόν αδύνατους στόχους,προκειμένου να αποδείξετε τις δυνατότητές σας και την αξία σας. "Αν είμαι τέλεια, τότε δεν μπορώ να είμαι άχρηστη". Αλλά με τον καθορισμό τέτοιων ασυνήθιστα υψηλών προτύπων δεν μπορείτε σχεδόν ποτέ να επιτύχετε. Αντίθετα ενισχύετε ότι είστε "άχρηστοι" και "δεν αξίζετε". Η χαμηλή σας αυτοεκτίμηση διατηρείται και ενισχύεται ακόμη περισσότερο.
Αναγνωρίστε οποιοδήποτε από τα παραπάνω παραδείγματα συμπεριφορών
Θυμηθείτε ότι η αναγνώριση είναι το ‘κλειδί’. Εάν αναγνωρίζετε κάποιο από αυτά τα είδη σκέψεων ή παραδείγματα συμπεριφορών στον εαυτό σας, έχετε κάνει ένα σημαντικό πρώτο βήμα στην προσπάθεια να σπάσετε τον κύκλο της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς. Δοκιμάστε να παρακολουθήσετε πότε και πόσο συχνά κάνετε τέτοιες σκέψεις ή συμπεριφέρεστε με τέτοιο τρόπο και παρατηρήστε σε ποιες περιπτώσεις συμβαίνουν οι παραπάνω φαύλοι κύκλοι.
Συμπεραίνουμε λοιπόν πως οι εκάστοτε πεποιθήσεις μας, μάς οδηγούν σε συγκεκριμένες προσδοκίες-προβλέψεις, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν και κατευθύνουν τη συμπεριφορά μας. Η συμπεριφορά μας, μας οδηγεί στο αποτέλεσμα που βιώνουμε και τέλος τα αποτελέσματα που βιώνουμε ενισχύουν ή αλλάζουν τις αρχικές μας πεποιθήσεις.
Δεν υπάρχει τίποτα καλό ή κακό. Ο τρόπος που ερμηνεύουμε μια κατάσταση καθώς και η αντίδρασή μας σε αυτή την ερμηνεία καθορίζουν το πόσο επιρρεπείς είμαστε ή μπορούμε να γίνουμε σε μια στρεσογόνα κατάσταση. Όλα σχετίζονται με βάση τα πιστεύω μας και το πόσο λειτουργικά εμφανίζονται αυτά στην καθημερινότητά μας.
Καταλήγουμε σ’ εκείνο που τόσο εύστοχα τόνιζε στην εποχή του ο Καρτέσιος: πως δεν αρκεί να έχει κανείς ικανό μυαλό. Το παν είναι να το χρησιμοποιείς σωστά!
Comments